مقدمه
شناخت انواع سرم‌های وریدی و کاربردهای آنها در پزشکی حیاتی است. این مایعات، بسته به ترکیب و ویژگی‌های اسمزی خود، نقش کلیدی در حفظ تعادل مایعات و الکترولیت‌ها، جبران کمبودها، تأمین انرژی و حتی رساندن داروها ایفا می‌کنند. این مقاله به بررسی دسته‌بندی‌های اصلی این سرم‌ها و موارد استفاده آنها می‌پردازد تا درک بهتری از اهمیت آنها در مراقبت‌های بهداشتی ارائه دهد.
بدن ما در شرایط مختلفی ممکن است به مایعات داخل وریدی (سرم) نیاز پیدا کند، به خصوص زمانی که جبران مایعات از طریق دهان کافی یا ممکن نباشد. نیاز به سرم معمولاً توسط پزشک و بر اساس ارزیابی دقیق وضعیت بیمار تعیین می‌شود.
انواع سرم‌ها از لحاظ غلظت اسمزی
با توجه به غلظت اسمزی سرم‌ها نسبت به پلاسمای خون، آنها به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هر کدام تأثیر متفاوتی بر بدن دارند:
1- محلول‌های هیپوتونیک
ویژگی: این محلول‌ها دارای غلظت اسمزی کمتر از پلاسمای خون (کمتر از 250 mOsm/L) هستند. هنگامی که به بدن تزریق می‌شوند، به دلیل اختلاف غلظت، آب از فضای خارج سلولی (از جمله داخل رگ‌ها) به سمت فضای داخل سلولی حرکت می‌کند تا غلظت اسمزی در دو طرف غشاء سلولی متعادل شود. این امر منجر به تورم و بزرگ شدن سلول‌ها می‌شود.
کاربرد: عمدتاً برای آبرسانی به سلول‌ها و درمان کم‌آبی داخل سلولی مورد استفاده قرار می‌گیرند، به خصوص در مواردی مانند افزایش سدیم خون (هایپرناترمی) و دیابت کتو اسیدوزیس (پس از درمان اولیه شوک).
مثال‌ها: نرمال سالین 0.45% (Half-Normal Saline – 1/2 NS).
احتیاط: استفاده از این سرم‌ها نیازمند احتیاط فراوان است، به ویژه در بیماران با خطر ادم مغزی یا افزایش فشار داخل جمجمه، زیرا می‌توانند باعث تورم بیشتر سلول‌های مغزی شوند.
2- محلول‌های ایزوتونیک
ویژگی: این محلول‌ها دارای غلظت اسمزی تقریباً مشابه با پلاسمای خون (حدود 250 تا 375 mOsm/L) هستند. به دلیل این تشابه، وقتی به بدن تزریق می‌شوند، باعث حرکت خالص آب به داخل یا خارج سلول‌ها نمی‌شوند و عمدتاً در فضای خارج سلولی (داخل رگ‌ها و فضای بینابینی) باقی می‌مانند.
کاربرد: اصلی‌ترین کاربرد آنها افزایش حجم مایعات در فضای داخل عروقی (Intravascular volume) است. این سرم‌ها در مواردی مانند کم‌آبی شدید، شوک هیپوولمیک (کاهش حجم خون)، سوختگی‌های وسیع، و جایگزینی مایعات در طول جراحی‌ها استفاده می‌شوند.
مثال‌ها: نرمال سالین 0.9% (Normal Saline – NS) و رینگر لاکتات (Lactated Ringer’s – LR). دکستروز 5% در آب (D5W) نیز اگرچه در ابتدا ایزوتونیک است، اما پس از متابولیسم دکستروز، به یک محلول هیپوتونیک تبدیل می‌شود.
3- محلول‌های هایپرتونیک
ویژگی: این محلول‌ها دارای غلظت اسمزی بیشتر از پلاسمای خون (بیشتر از 375 mOsm/L) هستند. پس از تزریق، به دلیل غلظت بالاتر املاح در فضای خارج سلولی، آب از داخل سلول‌ها به سمت فضای خارج سلولی (و در نتیجه به داخل عروق) حرکت می‌کند. این فرآیند باعث کوچک شدن و چروکیده شدن سلول‌ها و افزایش حجم داخل عروقی می‌شود.
کاربرد: برای درمان شرایط حاد مانند ادم شدید مغزی (کاهش تورم مغز) و هیپوناترمی شدید و علامت‌دار (کاهش خطر تشنج ناشی از سدیم بسیار پایین) استفاده می‌شوند.
مثال‌ها: نرمال سالین 3% و 5%، و دکستروز 10% در آب (D10W).
احتیاط: به دلیل تأثیرات قوی و خطر بالای عوارض جانبی مانند دهیدراسیون سلولی یا افزایش بار قلبی، استفاده از این سرم‌ها باید با نهایت دقت و معمولاً در بخش‌های مراقبت‌های ویژه (ICU) و تحت نظارت دقیق بر الکترولیت‌ها و وضعیت بیمار انجام شود. اغلب از طریق ورید مرکزی (Central line) تزریق می‌شوند.
برای اطلاع از قیمت آنژیوکت در انواع رنگ و سایزبندی روی لینک کلیک کنید.
انواع سرم‌ها از نظر ترکیب‌های شیمیایی
سرم‌ها از ترکیبات مختلفی مانند الکترولیت‌ها، کربوهیدرات‌ها و آمینو اسیدها و … تشکیل شده‌اند که در ادامه پرکاربردترین آنها را معرفی می‌کنیم:
1- محلول‌های نمکی
این محلول‌ها حاوی الکترولیت‌هایی مانند سدیم و کلر هستند و برای جایگزینی مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته استفاده می‌شوند. نرمال سالین یکی از رایج‌ترین انواع محلول‌های نمکی است.
2- محلول‌های قندی
این محلول‌ها حاوی گلوکز یا دکستروز هستند و برای تأمین انرژی و جلوگیری از کتوز استفاده می‌شوند. دکستروز 5% در آب یک مثال از این دسته است. در اینجا به معرفی انواع رایج سرم‌های قندی حاوی دکستروز می‌پردازیم:
دکستروز 5% در آب (D5W – Dextrose 5% in Water):
این سرم حاوی 5 گرم دکستروز در هر 100 میلی‌لیتر آب است. غلظت اسمزی اولیه آن تقریباً ایزوتونیک با پلاسمای خون (حدود 252 mOsm/L) است. اما، پس از اینکه دکستروز توسط سلول‌ها متابولیزه می‌شود و به عنوان منبع انرژی مصرف می‌گردد، عملاً فقط آب آزاد در بدن باقی می‌ماند. به همین دلیل، D5W در عمل به عنوان یک محلول هیپوتونیک عمل می‌کند.
کاربردها:
تأمین آب آزاد برای بدن (به خصوص در موارد دهیدراسیون داخل سلولی).
پیشگیری یا درمان هیپوگلیسمی خفیف.
تأمین حداقل کالری مورد نیاز (پروتئین‌پسند) و جلوگیری از کتوزیس در بیماران ناشتا.
رقیق کردن داروها و تزریق آنها به صورت وریدی.
کمک به کاهش تب و دفع سموم از طریق افزایش حجم ادرار.
دکستروز 10% در آب (D10W – Dextrose 10% in Water):
حاوی 10 گرم دکستروز در هر 100 میلی‌لیتر آب است. این سرم دارای غلظت اسمزی بالاتری نسبت به پلاسما (حدود 505 mOsm/L) است و بنابراین یک محلول هایپرتونیک محسوب می‌شود.
کاربردها:
- درمان هیپوگلیسمی متوسط تا شدید.
- تأمین کالری بیشتر نسبت به D5W در بیماران ناشتا یا نیازمند تغذیه حمایتی.
- کمک به ترمیم زخم‌ها و سوختگی‌ها از طریق تأمین انرژی.
- افزایش دیورز (حجم ادرار) و کمک به دفع سموم.
- در مواردی که نیاز به تأمین آب و کالری در حجم کمتری از مایع باشد.
دکستروز 20% در آب (D20W – Dextrose 20% in Water):
حاوی 20 گرم دکستروز در هر 100 میلی‌لیتر آب. این یک محلول بسیار هایپرتونیک است و غلظت اسمزی بسیار بالایی دارد.
کاربردها:
- برای تأمین کالری بالا در حداقل حجم مایع، مثلاً در بیمارانی که محدودیت حجم مایعات دارند.
- در موارد شوک انسولین یا هیپوگلیسمی بسیار شدید که نیاز به افزایش سریع قند خون است.
- بخشی از تغذیه وریدی کامل (TPN) در ترکیب با سایر محلول‌ها.
دکستروز 50% در آب (D50W – Dextrose 50% in Water):
این سرم حاوی 50 گرم دکستروز در هر 100 میلی‌لیتر آب است و شدیداً هایپرتونیک (حدود 2525 mOsm/L) است.
کاربردها:
- خط اول درمان در موارد اورژانسی هیپوگلیسمی شدید (افت قند خون حاد) در بزرگسالان و نوجوانان (به دلیل غلظت بالا معمولاً در حجم‌های کوچک مانند 50 میلی‌لیتر تزریق می‌شود).
- درمان هایپرکالمی (افزایش پتاسیم خون) در ترکیب با انسولین.
احتیاط: به دلیل غلظت بسیار بالا، باید با احتیاط فراوان و معمولاً از طریق ورید مرکزی تزریق شود تا از آسیب به وریدهای محیطی (فلوبیت) جلوگیری شود.
برای اطلاع از قیمت عمده آنژیوکت صورتی روی لینک کلیک کنید.
3- محلول‌های قندی-نمکی
محلول‌های قندی-نمکی (Dextrose-Saline Solutions) ترکیبی از دکستروز (قند) و کلرید سدیم (نمک) در آب هستند که برای تأمین همزمان انرژی و الکترولیت‌ها به بدن طراحی شده‌اند. این محلول‌ها، بسته به غلظت دقیق دکستروز و نمک، می‌توانند دارای ویژگی‌های اسمزی متفاوتی باشند؛ به عنوان مثال، دکستروز 5% در نرمال سالین (D5NS) معمولاً یک محلول هایپرتونیک محسوب می‌شود، در حالی که دکستروز 5% در نیم نرمال سالین (D5 1/2 NS) نیز هایپرتونیک است اما با اسمولاریته کمتر.
کاربرد اصلی آنها در شرایطی است که بیمار علاوه بر نیاز به جایگزینی آب و الکترولیت‌ها، به منبع کالری نیز نیاز دارد، مانند بیماران ناشتا در دوره نقاهت پس از جراحی یا در برخی پروتکل‌های درمانی کتواسیدوز دیابتی، که هدف هم جبران مایعات و هم پیشگیری از هیپوگلیسمی و کتوز است.
4- سرم رینگر
سرم رینگر (Ringer’s Solution) یک نوع محلول کریستالوئید وریدی است که برای جایگزینی مایعات و الکترولیت‌های بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سرم به گونه‌ای طراحی شده است که غلظت الکترولیت‌های آن شبیه به پلاسمای خون انسان باشد.
سرم رینگر شامل ترکیبات الکترولیتی کلیدی است که در بدن یافت می‌شوند، از جمله:
- کلرید سدیم (NaCl): منبع اصلی سدیم و کلر، که برای حفظ تعادل مایعات و فشار اسمزی ضروری هستند.
- کلرید پتاسیم (KCl): برای تأمین پتاسیم که در عملکرد عضلات و اعصاب نقش دارد.
- کلرید کلسیم (CaCl2): برای تأمین کلسیم که در عملکرد عضلات، اعصاب و انعقاد خون مهم است.
سرم رینگر یک محلول ایزوتونیک است. این بدان معناست که غلظت اسمزی آن تقریباً با پلاسمای خون برابر است (حدود 309 mOsm/L). به همین دلیل، وقتی به بدن تزریق می‌شود، عمدتاً در فضای خارج سلولی (هم داخل رگ‌ها و هم فضای بینابینی) باقی می‌ماند و باعث حرکت قابل توجه آب به داخل یا خارج سلول‌ها نمی‌شود. این ویژگی آن را برای افزایش حجم داخل عروقی بسیار مناسب می‌کند.
کاربردهای اصلی سرم رینگر:
- جبران کم‌آبی (Dehydration): به خصوص در مواردی که بیمار مایعات و الکترولیت‌ها را از دست داده است، مانند اسهال و استفراغ شدید.
- جبران مایعات و الکترولیت‌ها در حین و پس از جراحی: برای حفظ هیدراسیون و تعادل الکترولیتی در بیمارانی که ناشتا هستند یا در طول جراحی مایعات از دست می‌دهند.
- درمان شوک هیپوولمیک: برای افزایش سریع حجم خون در شرایط شوک ناشی از کاهش شدید حجم مایعات یا خون (مانند خونریزی، سوختگی‌های وسیع).
- سوختگی‌ها: به دلیل از دست دادن قابل توجه مایعات و الکترولیت‌ها از طریق سطح سوخته پوست، رینگر یکی از محلول‌های اصلی برای احیای مایعات در بیماران سوخته است.
- به عنوان رقیق‌کننده برای برخی داروها: البته باید به تداخلات دارویی توجه داشت (مثلاً نباید سفتریاکسون را در آن حل کرد).
5- محلول‌های جایگزین پلاسما
این محلول‌ها برای افزایش حجم داخل عروقی در مواردی مانند شوک هیپوولمیک استفاده می‌شوند و حاوی موادی هستند که به طور مصنوعی حجم پلاسما را افزایش می‌دهند.
برای اطلاع از قیمت عمده آنژیوکت آبی روی لینک کلیک کنید.
6- محلول‌های قلیایی
محلول‌های قلیایی در پزشکی و در قالب سرم‌های وریدی، به محلول‌هایی اطلاق می‌شود که برای اصلاح وضعیت اسیدوز متابولیک در بدن طراحی شده‌اند. اسیدوز متابولیک حالتی است که در آن pH خون به دلیل افزایش تولید اسید یا کاهش دفع آن، بیش از حد اسیدی می‌شود. این محلول‌ها معمولاً حاوی ترکیباتی مانند بی‌کربنات سدیم (Sodium Bicarbonate) هستند که در بدن به عنوان یک بافر قوی عمل کرده و یون‌های هیدروژن اضافی (که باعث اسیدیته می‌شوند) را خنثی می‌کنند. تزریق این محلول‌ها به بازگرداندن تعادل اسید-باز بدن و جلوگیری از عوارض جدی اسیدوز کمک می‌کند، که می‌تواند بر عملکرد ارگان‌های حیاتی تأثیر منفی بگذارد.
7- محلول‌های تغذیه‌ای
این محلول‌ها حاوی مواد مغذی مانند اسیدهای آمینه، چربی‌ها و ویتامین‌ها هستند و برای تغذیه وریدی در بیمارانی که قادر به خوردن نیستند، استفاده می‌شوند.
جدول انوع سرم‌ها و کاربردهای هر کدام
| نوع | محلول | موارد استفاده | ملاحظات خاص |
| ایزوتونیک | دکستروز 5% در آب (D5W) | از دست دادن مایعات، دهیدراسیون (کم‌آبی)، هایپرناترمی (افزایش سدیم خون) | در بیماران کلیوی و قلبی با احتیاط مصرف شود، می‌تواند باعث اضافه بار مایعات شود |
| ایزوتونیک | سدیم کلرید 0.9% (نرمال سالین) NaCl | شوک، هایپرناترمی، انتقال خون، احیا، چالش مایعات | می‌تواند منجر به اضافه بار شود، در بیماران نارسایی قلبی یا ادم با احتیاط مصرف شود |
| ایزوتونیک | رینگر لاکتات (LR) | دهیدراسیون، سوختگی، از دست دادن مایعات دستگاه گوارش تحتانی، از دست دادن حاد خون، هیپوولمی به دلیل جابجایی مایع به فضای سوم | حاوی پتاسیم است، در بیماران نارسایی کلیه مصرف نشود، در بیماران کبدی مصرف نشود (نمی‌توانند لاکتات را متابولیزه کنند) |
| هیپوتونیک | سدیم کلرید 0.45% (½ نرمال سالین) | جایگزینی آب، DKA (کتواسیدوز دیابتی)، از دست دادن مایع معده از طریق لوله بینی-معده‌ای (NG) یا استفراغ | با احتیاط مصرف شود، ممکن است باعث کلاپس قلبی عروقی یا افزایش فشار داخل جمجمه‌ای شود، در بیماری‌های کبدی، تروما یا سوختگی مصرف نشود |
| هایپرتونیک | دکستروز 5% در ½ نرمال سالین | مراحل بعدی درمان DKA (کتواسیدوز دیابتی) | تنها زمانی استفاده شود که قند خون به زیر 250 میلی‌گرم در دسی‌لیتر کاهش یابد، در بیماران قلبی یا کلیوی مصرف نشود |
| هایپرتونیک | دکستروز 5% در نرمال سالین | درمان موقت شوک در صورت عدم دسترسی به حجم‌دهنده‌های پلاسما، بحران آدیسون | در بیماران قلبی یا کلیوی استفاده نشود |
| هایپرتونیک | دکستروز 10% در آب | جایگزینی آب، شرایطی که نیاز به مقداری تغذیه با گلوکز وجود دارد | سطح قند خون پایش شود |
سخن پایانی
در مجموع سرم‌های وریدی با دسته‌بندی‌های گوناگون بر اساس ویژگی‌های اسمزی و ترکیبات شیمیایی، نقش حیاتی در حفظ و بازگرداندن تعادل مایعات و الکترولیت‌ها، تأمین انرژی و رساندن داروها به بدن ایفا می‌کنند. شناخت دقیق هر نوع سرم، از جمله ایزوتونیک‌ها برای جبران حجم تا محلول‌های قلیایی برای اصلاح اسیدوز و آلبومین برای حفظ فشار انکوتیک، برای انتخاب درمانی مؤثر و ایمن در شرایط بالینی متفاوت ضروری است. این دانش به متخصصان سلامت امکان می‌دهد تا مراقبت بهینه را برای بیماران ارائه دهند.
