کمای دیابتی چیست؛ علت، علائم و جلوگیری از آن

مقدمه
در این مقاله، به بررسی جامع کمای دیابتی می‌پردازیم. ابتدا به تعریف دقیق این وضعیت اورژانسی و علائم هشداردهنده آن خواهیم پرداخت. سپس، علل اصلی بروز کما دیابتی، شامل کتواسیدوز دیابتی، سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک و هیپوگلیسمی شدید را مورد بحث قرار می‌دهیم. در ادامه، راهکارهای مؤثر برای پیشگیری از این عارضه جدی را شرح داده و در نهایت، به بررسی روش‌های تشخیص و درمان فوری کمای دیابتی خواهیم پرداخت.

آشنایی با کمای دیابتی

کمای دیابتی به انگلیسی Diabetic Coma شرایطی اورژانسی است که بیماران دیابتی را تهدید می کند. اغمای دیابتی که در اثر کاهش یا افزایش بیش از حد قند خون رخ می دهد، با علائمی مانند  خستگی، ضعف، گیجی به طور شدید همراه است. در صورت عدم رسیدگی فوری می تواند منجر به آسیب مغزی و حتی مرگ بیمار شود.

مهمترین علائم کمای دیابتی

تشخیص زودهنگام علائم کمای دیابتی بسیار حیاتی است. مهمترین علائم هشدار دهنده عبارتند از:

• تشنگی شدید (Polydipsia): احساس تشنگی غیرقابل تحمل و تلاش برای نوشیدن مقدار زیادی مایعات.
• تکرر ادرار (Polyuria): دفع مکرر ادرار، حتی در طول شب.
• خستگی و ضعف شدید: احساس خستگی مفرط و نداشتن انرژی برای انجام فعالیت های روزمره.
• تاری دید: مشکل در واضح دیدن اشیاء.
• خشکی پوست و دهان: کمبود رطوبت در پوست و مخاط دهان.
• تنفس سریع و عمیق (Kussmaul breathing): الگوی تنفسی غیرطبیعی که بدن سعی می کند اسید اضافی را از طریق آن دفع کند. ممکن است بوی میوه ای (مانند استون) در بازدم وجود داشته باشد.
• درد شکم، تهوع و استفراغ: مشکلات گوارشی که می تواند همراه با کما دیابتی باشد.
• گیجی و خواب آلودگی: کاهش سطح هوشیاری و احساس سردرگمی.
• از دست دادن هوشیاری (کما): در مراحل پیشرفته، فرد ممکن است به طور کامل هوشیاری خود را از دست بدهد و به محرک ها پاسخ ندهد.

توجه داشته باشید که این علائم ممکن است به تدریج و در طی چند ساعت یا چند روز ظاهر شوند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، به ویژه در افراد مبتلا به دیابت، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.

قند خون بالا High blood sugar (hyperglycemia)

هیپرگلیسمی، یا قند خون بالا، عامل اصلی و پیش‌زمینه‌ی کمای دیابتی است. افزایش طولانی‌مدت یا ناگهانی قند خون منجر به دو وضعیت خطرناک، کتواسیدوز دیابتی (DKA) و سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) می‌شود که هر دو می‌توانند به کما ختم شوند. در DKA، کمبود انسولین باعث می‌شود بدن چربی بسوزاند و کتون تولید کند، در حالی که در HHS، قند خون بسیار بالا منجر به غلیظ شدن خون و کم‌آبی شدید مغز می‌گردد. بنابراین، کنترل دقیق و مدیریت مناسب قند خون برای پیشگیری از این وضعیت اورژانسی حیاتی است.

قند خون پایین Low blood sugar (hypoglycemia)

در حالی که کمای دیابتی اغلب با قند خون بالا مرتبط است، قند خون پایین (هیپوگلیسمی) نیز می‌تواند به طور غیرمستقیم و در شرایط خاص به کمای دیابتی منجر شود. هیپوگلیسمی شدید و طولانی‌مدت می‌تواند باعث اختلال عملکرد مغز و در نهایت از دست دادن هوشیاری و کما شود که به آن کمای هیپوگلیسمیک می‌گویند. اگرچه مکانیسم آن متفاوت از کمای ناشی از قند خون بالا (DKA و HHS) است، اما نتیجه‌ی نهایی، یعنی از دست دادن هوشیاری، مشابه است. بنابراین، مدیریت دقیق دیابت برای جلوگیری از هر دو وضعیت قند خون بالا و پایین، برای پیشگیری از انواع کمای دیابتی ضروری است.

بیشتر بخوانید: هیپوگلیسمی چیست؟

چه زمانی باید به دکتر مراجعه کرد؟

مراجعه به پزشک برای افراد مبتلا به دیابت در مواقع بروز علائم اولیه دیابت، مشکل در کنترل قند خون، مشاهده علائم هشداردهنده کتواسیدوز دیابتی (DKA) یا سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS)، افت قند خون مکرر یا شدید، در زمان بیماری یا عفونت، قبل از جراحی و در صورت بروز هرگونه تغییر ناگهانی در وضعیت عمومی ضروری است. ارتباط منظم با تیم مراقبت دیابت و پیگیری دقیق دستورالعمل‌های درمانی، نقش حیاتی در پیشگیری از کمای دیابتی و حفظ سلامت دارد. در صورت بروز هرگونه نگرانی یا علامت غیرمعمول، باید بدون تأخیر به پزشک مراجعه کرد.

اصلی ترین علل کمای دیابتی

کمای دیابتی یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکننده زندگی است که در اثر اختلالات شدید در سطح قند خون رخ می‌دهد. این وضعیت معمولاً ناشی از مشکلات جدی در مدیریت دیابت است و نیازمند مداخله فوری پزشکی می‌باشد. دلایل مهم در ابتلا به کمای دیابتی عبارتند از:

1- کتواسیدوز دیابتی (Diabetic ketoacidosis)

کتواسیدوز دیابتی (DKA) یک وضعیت جدی و تهدیدکننده زندگی است که می‌تواند منجر به کمای دیابتی شود. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که بدن به دلیل کمبود انسولین قادر به استفاده از گلوکز (قند خون) به عنوان منبع انرژی نباشد. در نتیجه، بدن برای تامین انرژی شروع به تجزیه چربی‌ها می‌کند. این فرآیند منجر به تولید مواد شیمیایی به نام کتون‌ها می‌شود که در خون تجمع یافته و آن را اسیدی می‌کنند.

اگر کتون‌ها به میزان زیادی در خون جمع شوند، تعادل شیمیایی بدن به شدت به هم می‌خورد و می‌تواند منجر به علائمی مانند تهوع، استفراغ، درد شکم، تنفس سریع و عمیق، بوی میوه ای در بازدم و در نهایت از دست دادن هوشیاری و کما شود. بنابراین، DKA یک علت مستقیم و مهم برای بروز کمای دیابتی در افراد مبتلا به دیابت به ویژه دیابت نوع 1 محسوب می‌شود.

2- سندرم هیپراسمولار دیابتی (Diabetic hyperosmolar syndrome)

سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS)، که گاهی اوقات به آن کمای هیپراسمولار دیابتی نیز گفته می‌شود، یک وضعیت خطرناک دیگر است که می‌تواند منجر به کمای دیابتی شود. این سندرم معمولاً در افراد مبتلا به دیابت نوع دو رخ می‌دهد که سطح قند خونشان برای مدت طولانی بسیار بالا باقی می‌ماند، اغلب به دلیل بیماری، عفونت یا عدم مصرف کافی مایعات. افزایش شدید قند خون باعث می‌شود خون غلیظ و اسمولالیته آن (غلظت ذرات محلول) بسیار بالا رود. 

این حالت منجر به خروج آب از سلول‌های بدن، به ویژه سلول‌های مغزی، می‌شود و علائمی مانند تشنگی شدید، خشکی پوست، گیجی، تشنج و در نهایت از دست دادن هوشیاری و کما را به دنبال دارد. برخلاف کتواسیدوز دیابتی، در HHS معمولاً تولید کتون قابل توجه نیست.

3- هیپوگلیسمی (Hypoglycemia)

هیپوگلیسمی، یا افت شدید قند خون، نیز می‌تواند به عنوان یک علت برای کمای دیابتی مطرح شود. زمانی که سطح گلوکز خون به طور ناگهانی و به شدت از حد نرمال پایین‌تر می‌آید، مغز که برای عملکرد صحیح به گلوکز وابسته است، دچار اختلال می‌شود. این وضعیت می‌تواند ناشی از مصرف بیش از حد انسولین یا داروهای کاهنده قند خون، حذف یا تاخیر در وعده‌های غذایی، یا فعالیت بدنی شدید بدون مصرف کربوهیدرات کافی رخ دهد. 

علائم اولیه هیپوگلیسمی شامل لرزش، تعریق، اضطراب، تپش قلب و گرسنگی است، اما اگر قند خون به طور فزاینده‌ای پایین بیاید، می‌تواند منجر به گیجی، تشنج و در نهایت از دست دادن هوشیاری و کما شود. بنابراین، تشخیص و درمان سریع هیپوگلیسمی برای پیشگیری از عوارض جدی آن، از جمله کمای هیپوگلیسمیک، بسیار حیاتی است.

فاکتور های افزایش ریسک کمای دیابتی 

همه بیماران دیابتی در معرض خطر کمای دیابتی هستند اما عوامل زیر می توانند خطرات و شرایط مرتبط با آن را افزایش دهند:

1- مشکلات دریافت انسولین

افرادی که از پمپ انسولین برای کنترل قند خون استفاده می کنند، باید دقت بیشتری به خرج دهند. دستگاه پمپ انسولین در دو مدل بدون لوله و متصل با لوله ای کوچک طراحی می شود. در مدل لوله دار ممکن است پیچ خوردگی در لوله ها تحویل انسولین را متوقف کند. حتی در مدل های بدون لوله (دستگاه پچ پمپ انسولین) نیز برخی اوقات مشکلاتی وقوع می یابد که تحویل انسولین متوقف می شود.

3- بیماری، تروما (ضربه) یا جراحی

بیماری، تروما (ضربه) یا جراحی می‌توانند به طور قابل توجهی خطر بروز کمای دیابتی را افزایش دهند، زیرا این شرایط استرس فیزیولوژیکی شدیدی بر بدن وارد می‌کنند. در پاسخ به استرس ناشی از بیماری، عفونت، ضربه یا جراحی، بدن هورمون‌هایی مانند کورتیزول و آدرنالین ترشح می‌کند که می‌توانند اثر انسولین را خنثی کرده و منجر به افزایش سطح قند خون شوند. 

علاوه بر این، در زمان بیماری، اشتها کاهش یافته و ممکن است فرد نتواند به طور منظم غذا بخورد یا مایعات کافی مصرف کند، که این امر می‌تواند تعادل قند خون را بر هم بزند. در افرادی که به دیابت مبتلا هستند، این اختلالات هورمونی و تغییرات در مصرف غذا و مایعات می‌توانند به سرعت منجر به هایپرگلیسمی شدید، کتواسیدوز دیابتی (DKA) یا سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) و در نهایت کما دیابتی شوند. بنابراین، مدیریت دقیق دیابت در زمان بیماری، تروما یا قبل و بعد از جراحی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

4- مدیریت ضعیف دیابت 

یکی از راه های جلوگیری از پیشرفت بیماری دیابت خود مدیریتی است که شامل پایش قند خون، مصرف دارو، تغذیه سالم و فعالیت بدنی است. در صورت عدم رعایت این نکات احتمال پیشروی بیماری و کمای دیابتی به میزان بالایی افزایش می یابد.

5- مصرف نامنظم انسولین

گاهی اوقات افراد دیابتی که از اختلال خوردن نیز رنج می برند به منظور کاهش وزن تصمیم می گیرند داروی انسولین تجویزی را مصرف نکنند. این کار کاملاً خطرناک و تهدید کننده سلامتی است همچنین ریسک ابتلا به کمای دیابتی را افزایش می دهد.

6- نوشیدن الکل 

الکل می‌تواند اثرات غیرقابل پیش‌بینی بر قند خون بگذارد. اثرات الکل ممکن است تشخیص علائم افت قند خون را برای شما دشوارتر کند به طوریکه یک یا دو روز بعد از مصرف الکل ممکن است نتایج آن بروز یابد. این امر می تواند ریسک کمای دیابتی ناشی از هیپوگلیسمی را افزایش دهد.

7- مصرف مواد مخدر

مصرف مواد مخدر مانند کوکائین و اکستازی به طور مستقیم به عنوان یکی از اصلی‌ترین علل کمای دیابتی شناخته نمی‌شود، اما می‌تواند به طور غیرمستقیم خطر بروز آن را افزایش دهد. برخی از مواد مخدر می‌توانند بر متابولیسم گلوکز تأثیر گذاشته و کنترل قند خون را دشوار کنند. علاوه بر این، رفتارهای مرتبط با مصرف مواد مخدر مانند بی‌توجهی به رژیم غذایی، عدم مصرف منظم داروها و کم‌آبی بدن می‌توانند احتمال بروز کتواسیدوز دیابتی (DKA) یا سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) را افزایش دهند.

روش های جلوگیری از بروز کمای دیابتی

مهمترین روش ها و اقدامات پیشگیرانه از بروز کمای دیابتی به شرح زیر است:

1- پیروی از برنامه غذایی 

رعایت یک برنامه غذایی منظم و اصولی که توسط متخصص تغذیه برای شما تنظیم شده است، یکی از اساسی‌ترین راهکارها برای کنترل سطح قند خون و پیشگیری از کمای دیابتی به شمار می‌رود. این برنامه غذایی شامل زمان‌بندی مشخص برای وعده‌ها و میان‌وعده‌ها، تعیین مقادیر مناسب از گروه‌های غذایی مختلف (کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها و چربی‌ها) و همچنین توجه به شاخص گلیسمی مواد غذایی است. پیروی دقیق از این برنامه به جلوگیری از نوسانات ناگهانی قند خون کمک کرده و بدن را در وضعیت پایدارتری نگه می‌دارد.

2- مراقب سطح قند خون خود باشید 

اندازه‌گیری منظم و پیوسته سطح قند خون، چه با استفاده از دستگاه گلوکومتر در منزل و چه با بهره‌گیری از سیستم‌های پایش مداوم قند خون (CGM)، نقش حیاتی در پیشگیری از کمای دیابتی ایفا می‌کند. این کار به شما امکان می‌دهد تا از تغییرات قند خون خود آگاه شده و در صورت لزوم، اقدامات مناسب مانند تنظیم دوز دارو، تغییر در رژیم غذایی یا انجام فعالیت بدنی را به موقع انجام دهید. ثبت و بررسی منظم نتایج قند خون به پزشک شما نیز کمک می‌کند تا برنامه درمانی‌تان را به طور مؤثرتری مدیریت کند.

برای اطلاع از قیمت دستگاه قند خون در انواع مختلف روی لینک کلیک کنید.

3- داروهای خود را طبق دستور مصرف کنید 

مصرف دقیق و منظم داروهای تجویز شده برای دیابت، اعم از انسولین یا داروهای خوراکی کاهنده قند خون، برای کنترل سطح گلوکز خون بسیار ضروری است. تغییر دوز، زمان یا نحوه مصرف داروها بدون مشورت با پزشک می‌تواند منجر به نوسانات خطرناک قند خون و افزایش خطر بروز کمای دیابتی شود. اطمینان حاصل کنید که روش صحیح مصرف هر دارو را به خوبی می‌دانید و در صورت بروز هرگونه سوال یا مشکل، حتماً با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.

4- برنامه روزهای بیماری داشته باشید 

در زمان بیماری، بدن ممکن است به طور متفاوتی به انسولین و غذا واکنش نشان دهد و کنترل قند خون دشوارتر شود. داشتن یک برنامه از پیش تعیین شده برای روزهای بیماری، شامل نحوه تنظیم دوز داروها، نوع و میزان مایعات و غذاهای قابل مصرف، و همچنین دفعات بیشتر اندازه‌گیری قند خون، می‌تواند از بروز مشکلات جدی مانند کمای دیابتی جلوگیری کند. مهم است که در زمان بیماری با پزشک خود در تماس باشید و در صورت بروز علائم نگران‌کننده، فوراً به او اطلاع دهید.

5- هنگامی که قند خونتان بالاست، کتون‌ها را بررسی کنید 

کتون‌ها مواد زائدی هستند که بدن در صورت کمبود انسولین و استفاده از چربی به عنوان منبع انرژی تولید می‌کند. وجود کتون در خون یا ادرار، به ویژه زمانی که سطح قند خون بالا است، می‌تواند نشانه‌ای از کتواسیدوز دیابتی (DKA) باشد که یک وضعیت اورژانسی و پیش‌زمینه‌ای برای کما دیابتی است. استفاده از نوارهای تست کتون طبق دستور پزشک و در صورت بالا بودن قند خون، به تشخیص زودهنگام این وضعیت و اقدام سریع برای درمان آن کمک می‌کند.

6- گلوکاگون و منابع قندی سریع الاثر در دسترس داشته باشید.

گلوکاگون یک هورمون است که می‌تواند سطح قند خون را به سرعت افزایش دهد و در موارد افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) که می‌تواند منجر به کما شود، یک داروی نجات‌بخش است. همیشه یک کیت گلوکاگون در دسترس داشته باشید و نحوه استفاده از آن را به اعضای خانواده و افراد نزدیک خود آموزش دهید. همچنین، داشتن منابع قندی سریع الاثر مانند آبمیوه، قند حبه‌ای یا ژل گلوکز برای درمان فوری افت قند خون بسیار مهم است.

7- به طور منظم قند خون خود را بررسی کنید.

سنسورهای پایش مداوم قند خون (CGM) دستگاه‌های کوچکی هستند که به طور پیوسته سطح قند خون را در طول شبانه‌روز اندازه‌گیری کرده و اطلاعات را به یک گیرنده یا تلفن همراه ارسال می‌کنند. این فناوری می‌تواند به شما کمک کند تا نوسانات قند خون خود را بهتر درک کرده و روند آن را به صورت لحظه‌ای مشاهده کنید، که این امر در پیشگیری از افت یا افزایش شدید قند خون بسیار مؤثر است. استفاده از CGM به ویژه برای افرادی که نوسانات قند خون مکرر دارند یا کنترل دیابت برایشان دشوار است، توصیه می‌شود.

8- الکل را با احتیاط مصرف کنید 

مصرف الکل می‌تواند تأثیرات غیرقابل پیش‌بینی بر سطح قند خون داشته باشد. در ابتدا ممکن است باعث افزایش قند خون شود و سپس خطر افت قند خون تا چندین ساعت پس از مصرف را افزایش دهد. اگر مبتلا به دیابت هستید و تصمیم به مصرف الکل دارید، این کار را باید با احتیاط و در حد اعتدال انجام دهید، همیشه همراه با غذا باشد و قبل و بعد از مصرف، سطح قند خون خود را به دقت بررسی کنید. مشورت با پزشک در مورد بی‌خطر بودن مصرف الکل با توجه به وضعیت دیابت شما ضروری است.

عزیزان، دوستان و همکاران خود را آموزش دهید 

آگاه کردن افراد نزدیک به شما در مورد بیماری دیابت، علائم هشداردهنده افت یا افزایش شدید قند خون و به ویژه علائم کمای دیابتی، می‌تواند در مواقع اضطراری بسیار حیاتی باشد. به آنها آموزش دهید که در صورت مشاهده علائم غیرطبیعی چه اقداماتی انجام دهند، چگونه با اورژانس تماس بگیرند و در صورت لزوم، چگونه از گلوکاگون استفاده کنند. این آمادگی می‌تواند در شرایط بحرانی جان شما را نجات دهد.

از دستبند یا گردنبند شناسایی پزشکی استفاده کنید 

استفاده از یک دستبند یا گردنبند شناسایی پزشکی که نشان دهد شما مبتلا به دیابت هستید، در مواقعی که قادر به صحبت کردن نیستید، اطلاعات مهم و حیاتی را در اختیار پرسنل اورژانس و امدادگران قرار می‌دهد. این امر به تشخیص سریع وضعیت شما و ارائه درمان مناسب در شرایط اضطراری کمک می‌کند. اطمینان حاصل کنید که اطلاعات روی این وسیله دقیق و به روز باشد و شامل نوع دیابت و هرگونه آلرژی یا شرایط پزشکی مهم دیگر باشد.

سخن پایانی
کمای دیابتی یک عارضه جدی و تهدیدکننده زندگی ناشی از اختلالات شدید در سطح قند خون است که با از دست دادن هوشیاری مشخص می‌شود. این وضعیت می‌تواند ناشی از قند خون بسیار بالا (کتواسیدوز دیابتی یا سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک) یا قند خون بسیار پایین (هیپوگلیسمی شدید) باشد. تشخیص زودهنگام علائم، پیروی از برنامه درمانی، و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه نقش حیاتی در جلوگیری از بروز این اورژانس پزشکی دارند و درمان آن نیازمند مداخله فوری برای تثبیت سطح قند خون و حمایت از عملکردهای حیاتی بدن است.

منبع